Intervistë | Shkrimtari Rrahmani flet për censurën në ish-Jugosllavi: Kombi kosovar nuk ekziston në letërsi

Janë pak autorë në Kosovë, të cilët kanë arritur që të fitojnë një status të klasikut në të gjallë të tyre. Një fat i tillë është ekskluzivitet i pak njerëzve. Mysafiri im i sotëm tashmë është pjesëtar i një grupi të vogël, shumë të vogël, të autorëve që e meritojnë epitetin e klasikut.

Përkundër faktit që librat e tij janë shkruar në epokën para internetit, me makinë të shkrimit, ato lexohen edhe më tutje nga të rinjtë e gjeneratës Z.

Librat e mysafirit tim janë pjesë e kurikulave shkollore, pra të detyrueshme për t’u lexuar e për t’u komentuar nga qindra mijëra fëmijë anembanë Kosovës. Përkundër moshës - ai është mbi 80 vjeç - është ende fizikisht e mendërisht aktiv në intervista e botime.

I ftuari në këtë intervistë është Nazmi Rrahmani, shkrimtar shumë i njohur i Kosovës.

Intervista

Mirlind Behluli: Zotëri Rrahmani, mirë se keni ardhur në Nacionale.

Nazmi Rrahmani: Mirë se ju gjeta! Ju faleminderit për ftesën, sepse çdo rast i tillë, i bisedave të tilla për të kaluarën është sigurisht edhe me interes për mua, edhe mund të shprehi disa mendime, disa preukopime e të tjera, edhe për jetën, edhe për veprimtarinë.

Behluli: Zotëri Rrahmani, gjithmonë jam intriguar për të kuptuar se pse një njeri fillon të shkruajë. Cila ka qenë shtysja, nxitja e juaj kryesore që ju ka bërë të shkruani romane, prozë. Pse keni zgjedhur të jetoni në Republikën e Letrave?

Rrahmani: Është pak problem, sidomos për autorët, të flasin për vetveten në radhë të parë, edhe sidomos për momentin se çfarë i ka shtyer, çka i ka nxitur dhe çka i ka bërë që të merren me shkrime. Unë për veti nuk e di, nuk e di saktë, por kam disa shenja, disa ide, disa mendime. Kam filluar të shkruaj herët, ndoshta diku në shkollën fillore, në shkollën tetë vjeçarë, siç quhej atëherë.

Behluli: A i ruani ende ato dorëshkrime që i keni shkruar në klasët fillore?

Rrahmani: Ruaj ca dorëshkrime, të cilat nuk i kam botuar. Janë dorëshkrimet e para, fillimet e para, por mendoj që ajo xixa apo shkëndija që të nisi për të shkruar, mund të ketë qenë mësuesi im i parë, mund të ketë qenë arsimtari i gjuhës dhe letërsisë në shkollën fillore ose mund të ketë qenë edhe profesori i gjimnazit. Kështuqë janë disa momente që kanë luajtur rol vendimtar që të filloj, që të nisi të jem i denjë se duhet shkruar. Ta zëmë praktika që bëhej me shkrimin e hartimeve, bëhëshin tri, katër, pesë hartime gjatë vitit dhe në qoftëse arsimari ta lavdonte shkrimin, ta lavdonte idenë se e ke kapur mirë temën, se e ke shtruar mirë temën, ishte një nxitje, një fillim që të mendosh të shkruash.

Behluli: A keni pasur një lloj frike se mund të mos ja dilni në shkrim apo ka qenë një preukopim që nuk iu ka ndodhur?

Rrahmani: Kam pasur frikë se për të shkruar, për të botuar, për të lexuar nga lexues të ndryshëm, është e vështirë për të arritur. Dua të flas për hsitorinë e një jetë të kaluar kur praktikisht kam filluar të shkruaj, kam menduar se duhet shkruar vazhdimisht, është koha e gjimnazit. Është formimi i grupit letrat të gjimnazit të Prishtinës dhe aktivitetet që merrej ky grup letrar në të cilin unë kam lexuar për herë të parë publikisht dhe kam dal me një shkrim, që atëherë i thoja vetës se është një tregim, edhe pse tregime gati nuk kam shkruar fare. Për të vazhduar mandej me një dorëshkrim të romanit “Tymi i votrës së fikun”, të cilën e kam shkruar si maturant. E kam filluar si maturant i gjimnazit dhe e kam vazhduar si student. E kam lënë në sirtar, nuk e kam dorëzuar askund.

Behluli: Cila ka qenë arsyeja që nuk e keni dorëzuar për botim?

Rrahmani: Nuk e kam pasur bindjen që e vlen të botohet, që mund të botohet.

Behluli: Një shkrimtar mund të ketë edhe të tilla dilema.

Rrahmani: Që juria, që do ta shikojë ose redaksia e cila do të merrej me të, ose recensentët të cilët do të merreshin me të do pëlqenin, nuk do ta pranonin. Prandaj, nuk e kam dorëzuar. Kam vazhduar të shkruaj, e kam shkruar romanin e dytë “Malsorja”.

Behluli: I cili, dorën në zemër, është romani më i njohur i juaji.

Rrahmani: Të cilin ia kam dorëzuar redaktorit Vehap Shita. Jo për ta botuar, për vetëm për ta lexuar dhe për të dhënë mendim thjeshtë privat për dorëshkrimin, por ia kam dorëzur në ditën që nisesha për ushtri. Vehapi e ka marrë dorëshkrimin, e ka lexuar, ka bërë një recension, ia ka dorëzuar redaksisë së botimeve atëherë të “Rilindjes”. “Rilindja” e ka pranuar dhe botuar dhe une e kam parë librin vetëm kur jam kthyer nga ushtria.

Behluli: Cila ka qenë ndjesia e juaj e parë për botimin e parë të një romani? A ju kujtohen kritikat e para dhe si i keni pritur kritikat.

Rrahmani: Më duket se nuk ka kënaqësi më të madhe se ta shikosh veprën me emrin tënd, veprën të cilën ke bërë vite, ke punuar e vite të tëra dhe ta botosh. Së paku atëherë nuk ka pasur kënqësi më të madhe, sepse si çdo fillestar, kam menduar se duhet të ketë mjaft pengesa, mjaft kushte që duhet të plotësojë një vepër. Prandaj nuk ka mqenë shumë i bindur që ia vlen. Prandaj, është kënaqësi kur e sheh librin për herë të parë, është një padurim i këndshëm kur e sheh librin për herë të parë me emrin tëndë, libër që nuk e ke paramenduar plotësisht.

Behluli: I përmende frikat për botime. A keni pasur ndonjë dilema, dyshime për aftësinë tuaj për të shkruar? A keni thënë ndonjëherë se nuk jam i këtij zanati?

Rrahmani: Nuk e kam menduar shumë këtë. Kam menduar se duhet shkruar dhe kurgjo tjetër. A botohet apo jo, nuk kam menduar atëkohë. Pastaj kur është botuar libri i parë, atëherë kam ndjerë përgjegjësi tjetër edhe ndaj shkrimit, edhe ndaj vetvetes, edhe ndaj qëndrimit ndaj letësise e të tjera. Prandaj, ajo koha kur është para botimit, ishte kohë tjetër, ishte ndryshe. Mendoja ndryshe dhe pas botimit, sigurisht mendimet janë të tjera.

Behluli: A keni pasur ndonjë ritual të inspirimit apo ka qenë gjithçka e atypëratyshme?

Rrahmani: Jo, ajo është e njohjes së jetës, e problemeve, e njohjes së njerëzve, rrethanave. Kështu që janë ngjarjet në letërsi, letërsia është përshkrim, shkrim i së mundshmes, jo i ngjarjeve konkrete p.sh. të cilat kanë ndodhur, megjithëse edhe ato mund të jenë pjesë e letërsisë, pjesë e veprës. Por ajo ideja e shkrimit të asaj që mund të ndodhë diku ose që mund të ketë ndodhur është pjesë e letërsisë, me të cilin autori merret për një kohë të gjatë, merret vazhdimisht, është i preukopuar vazhdimisht me atë se si do të zhvillohet, se si do të ecë, si do të sillet personazhi i një vepre. Kjo është vetëm preukopim i vazhdueshëm i autorit.

Behluli: E përmendët romanin tuaj të parë “Malsorja”, që ka dalë në vitet 60-ta, në një kohë kur në Jugosllavi ka qenë koha e Rankoviqit dhe ku censura potencialisht ka qenë goxha e madhe. Si keni arritur që të deportoni ose të notoni në këto labirinthe të censurës, nganjëherë edhe të autocensurës dhe kufizimeve të jashtme, por edhe të brendshme brenda redaksisë?

Rrahmani: Meqënëse kam qenë edhe redaktor, edhe kryeredaktor i shtëpisë botuese dhe kanë kaluar nëpër duar të mia ose në atë pjesën e udhëheqjes së redaksisë shumë nga dorëshkrimet dhe veprat e autorëve të ndryshëm të Kosovës, e njoh mirë edhe problemin, situatën se si është zhvilluar çështja e botimeve. Më duhet të them që ndoshta sëmundja më e madhe e kohës, e shumicës së autorëve tanë ka qenë autocensura më e madhe se censura. Prandaj nuk ka pasur shumë probleme, megjithëse kjo nuk do të thotë që nuk ka pasur. E kam përmendur romanin e Hivzi Sylejmanit “Njerëzit”, i cili sipas shënimeve që ekzistojnë në “Jetën e Re” të vtit 1951 dhe 52, romani ka qenë i gatshëm në atë kohë dhe është botuar më 1966. Pra është botuar gati 15 viteve pas shkrimit.

Behluli: A ka ndodhur një gjë e tillë edhe me të tjerë libra apo ka qenë vetëm ky rast, le të themi, “sui generis”?

Rrahmani: Këtë rast po e përmendi që ka mundur të jetë më drastik. Aq më parë që Hivzi Sylejmani, si njeri i politikës, pjesëmarrës i luftës, ka qenë njeri me autoritet edhe politik, por romani i tij vonohet 15 vite. Prandaj mund të ju ketë ndodhur edhe të tjerëve. Raste të tillë ka pasur p.sh. mund të përmendet Teki Dervishi, që ka pasur probleme disa herë me botimet e tij. Kurse një numër i autorëve të tjerë ose kanë pasur ndonjë vonesë ose ndonjë kërkesë për ndonjë korrigjim, por librat kanë dalë.

Behluli: Duke e parë nga një pikëvështrim të shekullit XXI atë kohë të periudhave të autocensurës, por edhe të censurës zyrtare dhe jozyrtare, a mendoni se mund të flasim për disidentë shqiptarë në ish-Jugosllavi në aspektin e romanit dhe letërsisë?

Rrahmani: Mendoj se nuk ka pasur shumë disidencë të këtillë. Më vjen shumë keq pse në këto 25 vjet nuk kemi ndonjë roman ose ndonjë vepër ose është rast shumë i rrallë i ndonjë vepre që ka mbetur pa u botuar për shkak të censurës ose për shkak të kufizimeve të tjera. Do të thtoë që nuk është shkuar në atë kohë dhe që tani të botohej.

Behluli: Siç është rasti me Shqipërinë. P.sh. Kasëm Trebeshina është botuar vetëm pas viteve 90-ta.

Rrahmani: Në Shqipëri është diçka tjetër.

Behluli: A tregon kjo për aftësinë e shqiptarëve të Kosovës për botuar edhe gjëra që kanë mundur të jeënë në favor të titizmit?

Rrahmani: Ia lë pak fajin autocensurës më tepër sesa censurës. Më vjen keq përsëri po them që nuk ka dalë ndonjë vepër në këto 25 vjet që do të ishte shkruar para p.sh. 50 viteve ose para shumë kohësh. Kjo e ka edhe një arsye se në Jugosllavi drejtimet letrare nuk kanë qenë të ndaluara ashtu siç kanë qenë në Shqipëri.

Behluli: Dhe realizmi socialist në krahasim me Shqipërinë…

Rrahmani: Realizmi socialist në Jugosllavi është zgjidhur që në vitin 1948 me autorët të njohur si Mirosllav Kërlezha në Kroaci dhe nuk ka qenë problem i Jugosllavisë. Problemi ynë ka qënë më shumë i sferës kombëtare, i sferës të pasqyrimit të një bashkimi gjithshqiptarë, të një kërkesë për të qenë një letërsi, sepse politika, ndarja që u shkaktuar që në vitin 1948, kur u prishën marrëdhëniet e Jugosllavisë me Shqipërinë, u shpall Informbyroja. Në atë kohë u bë edhe një ndërprerje e plotë jo vetëm politike, ideologjike, ekonomike, por marrëdhëniet kuturore ishte me pasojë të mëdha, sepse praktikisht u shkëput një pjesë e letërsisë që nuk ishte brenda kufijve të Shqipërisë, u shkëput dhe mbeti anash. Po ashtu nuk kishte më mudnësi që ajo letërsi të integrohej dhe shkrimet ishin të ndërlidhura njëra me tjetrën. Aq më keq që në Shqipëri u bë edhe një ndërprerje tjetër dhe u vu në idneks, u harruan veprat e botuara para viteve ’45, veprat e Rilindjes Kombëtare u censuruan, u botuan të përgjysmuar. Ne nuk kishim më kontakte as me traditën e Rilindjes Kombëtare, as me veprat e shkruara, as me Fishtën, as me Koliqin, as me autorë të cilët tanimë ishin të afirmuar, sepse edhe në Shqipëri mungonte literatura e tillë. Prandaj, ky ishte dëmi më i madh që i solli kulturës tonë në përgjithësi dhe sidomos letërsisë sonë.

Më duhet të përmend se veprat e para që u botuan nga autorë shqiptarë në Kosovë është libri i Rexhep Hoxhës “Gjethe të reja”, libër me poezi, janë dy libra të Martin Camajt, “Një fyell ndër male” dhe “Kanga e Vërrinit”, “Në prehër të gjyshit” të Anton Çetës, “Përrallat” të Mark Krasniqit. Kështu që janë librat e parë të botuar të autorëve shqiptarë në Kosovë. Për të vazhduar pastaj “Drejt ditëve të reja” të Sitki Imamit dhe disa autorëve të tjerë. U përkthyen disa vepra nga gjuhë të ndryshme, edhe të popujve të Jugosllavisë, por edhe sidomos të vendeve të ashtuquajtura socialiste, të cilat ishin librat e parë që ne kishim mundësi me i lexuar. Por nuk kishim mundësi ta lexojmë të plotë Naimin, ose Mjedën të plotë, që nuk ishin të ndaluar praktikisht, por veprat nuk gjindeshin dhe nuk kishim mundësi t’i lexonim.

Behluli: Sa herë rikthehet diskutimi mbi Jugosllavinë, disi përflitet edhe për një lulëzim kulturor, por edhe ekonimik, të viteve 70-ta. A ka qenë vërtetë një lulëzim për shqiptarët vitet e 70-ta apo është një interpretim fiksional i historisë dhe a e keni vërejtur ju këtë në letërsi?

Rrahmani: Situata në përgjithësi deri me Plenumin e Brioneve, që u mbajt më 1966, në Kosovë ishte tjetër. Ishte një presion i vazhdueshëm, presion të cilin ne si të rinj edhe mund të mos e kishim kuptuar plotësisht, sepse ai ishte në vazhdimësi shtypje e ngadaltë dhe e përhershme, që e kishte krijuar një situatë që çdo gjë dukej në rregull, ashtu duhet. U mbyllën Biblioteka Kombëtare, Instituti Albanologjik, u mbyllën të gjitha ato pore ku do të mund të zhvillohej kultura shqiptare. U tentua që shkollat e mesme të bëhen në gjuhën serbo-kroate, sepse arsyetimi, që s’ishte arsyetim, shqiptarët nuk po munden ta përvetësojnë gjuhën serbo-kroate dhe nuk munden të studiojnë në universitetet e Jugosllavisë për shkak se nuk e njohin gjuhën, edhe pse na nevojitet kuadro të tillë. Prandaj, shkollat e mesme duhet të bëhen në gjuhën serbo-kroate. Kjo ishte atmosfera atëeherë e kohës. Libra kishte pak, kishte disa përkthime, kurse të autorëve tanë ishin vepra që numëroheshin në gishta.

Në këtë kohë filloi, megjithatë, rreth viteve 60-ta filloi botimi i romaneve të para. U botua romani “Karvani i bardhë” i Azem Shkrelit, u botua më herët “Rrushi ka nis me u pjek” i Sinan Hasanit dhe “Gjarprinjtë e gjakut” të Adem Demaçit dhe disa vepra të tjera, sidomos të përkthyera, por edhe disa nga veprat e njohrua të letërsisë botërore siç ishte “Hamleti”, “Vilhem Teli”, “Jul Cesari” dhe vepra të tjera të kohës. Kurse këto nga letërsia shqipe, ishin tepër të kufizuara dhe mos të them të ndaluara. Deri në vitet 67-68 nga letërsia bashkëkohore e krijuar në Shqipëri ishte botuar vetëm romani “Afërdita” e Sterio Spases këtu te ne. Prandja, ne nuk e njihnim letërsinë që krijohej në Shqipëri, ashtu qysh ata nuk mund ta njihnin atë që krijohet te ne. Dhe zhvillimi i letërsisë në dy, mos me thënë drejtime, vende të ndryshme, të cilat nuk kishin më kontakte mes vete, padyshim ka qenë me pasoja të rënda për zhvillimin e letërsisë.

Behluli: Do të dëshiroja të ndalem këtu pak te kjo çarja në mes Kosovës dhe Shqipërisë, edhe në aspektin gjeografik, kufirimi ka qenë i mbyllur ato vite, por mbi të gjitha ka pasur edhe një mungesë të komunikimeve letrare.

Rrahmani: Plotësisht, ka qenë ndërprerje e plotë.

Behluli: Shqipëria e komunizmit ka qenë e njohur për ndërprerjen e marrëdhënieve, siç thotë edhe Ismail Kadare. Do të doja t’ju pyesja a mund të flasim sot për një letërsi kosovare, të pavarur ose edhe të një lloj anti-podi të letërsisë së Shqipërisë apo janë thjeshtë dy variacione, dy letërsira të një letërsie të madhe shqiptare.

Rrahmani: Mendoj se janë dy letërsi, sepse gjuha i bën të përbashkëta. Natyrisht, ngjarjet dhe ato motivet, të cilat i trajton letërsia e realizmit socialist sidomos dhe letërsia që i ka trejtuar te ne. Janë dy gjëra pak të ndara, nuk ndërlidhen shpesh mes vete, por ajo ishte një letërsi dhe ajo sigurisht i ka specifikat e veta të kohës, edhe të mënyrës së krijimit. Prandaj mund të thuhet, mund të pranohet se është një letërsi, por edhe një far begatie e trajtimit dhe mënyrës së trajtimit të tematikave dhe të mënyrës së shkrimit. Ne kemi vepra po e zëmë të Anton Pashkut që mund të krahasohen me kryeveprat të letërsisë botërore, ku veprat e këtilla të atij nivelit dhe të asaj mënyrë të shkrimit, letërsia shqipe në Shqipëri nuk i ka pranuar. Nuk e ka pranuar as veprën e këtillë të botuar në Kosovë. Botimi i veprave të Kosovës në Shqipëri fillon shumë më vonë.

Behluli: Arsyeja pse ju pyeta për këtë ndarje, nëse mund ta quajmë kështu të letërsisë shqiptare në Kosovë dhe letërsisë shqiptare në Shqipëri, është se mbi bazën e këtyre ndarjeve, ka edhe një ide se ka ekzistuar në qark kulturor në Prishtinë, i cili është një far strumbullari i idesë së një kombit kosovar. Ndërsa ju e keni mendimin se këto dy letërsi janë shkruar ndaras, në kontekste të ndryshme, i takojnë një trungu të përbashkët të letërsisë shqiptare. A mendoni se mund të flasim për një letërsi të dalluar kosovare, me specifika të saj të veçanta, që nuk kanë të përbashkëta asgjë me letërsinë shqiptare në Shqipëri.

Rrahmani: Mendoj se kanë qenë të veçanta. Te dy nëse mund të themi këto letërsi, të dy këto pjesë të një letërsie, kanë qenë pak të veçanta, për shkak tëm ënyrës së jetës në të dy vendeve dhe për shkak të mënyrës së shkrimit në të dy vendet. Por edhe për shkak të një specifike që në Shqipëri është pranuar dhe jo vetëm që është pranuar, por edhe është detyruar të jetë realizmi socialist, që te ne nuk ishte i domosdoshëm. Ndonëse një pjesë e veprave tona e mban pak vulën e një realizmi mos me thënë socialist, por të një realizmi…

Behluli: Titist ndoshta?

Rrahmani: Përafërsisht.

Behluli: Do të dëshiroja të ndalem në vitet 90-ta. Pas viteve 70-ta dhe 80-ta, që kanë qenë le të themi një lloj bumi në letërsinë shqiptare të Kosovës. Do të dëshiroja të ju pyes për letërsinë gjatë viteve 90-ta. Si ka qenë e mundur në ato kohë të apartheidit…

Rrahmani: E përmende një çështje të krijimit të kombit kosovar. Në letërsi nuk ekziston, është e paimagjinueshme që një vepër e një autori kosovar kërkon të jetë një ndarje të tilllë, të një krijimi të një kombi të ri këndej. Ajo bile në politikë ka qenë kërkesë e politikës së hershme serbe, që shqiptarët e Kosovës janë të tjerë, që janë dy popuj të ndryshëm. Shqiptarët as në politikë, aq më pak në letërsi, e kanë pranuar këtë. Nuk e kan pranuar kurrsesi. Prandaj, nuk është ide e letërsisë krjimi i kombit kosovar në asnjë moment. Ka qenë luftë e përhershme që të jetë shqiptar.

Behluli: Do të dëshiroja një pikëvështrim tuajin për letërsinë gjatë viteve 90-ta. Do të doja më konkretisht të ma komentoni Ibrahim Rugovën si kritik letrar.

Rrahmani: Vetëm edhe një shkallë që deshta të them diçka rreth kur janë vu marrëdhëniet diplomatike mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë në vitet 67-68. Raportet më të parë që janë krijuar mes Shqipërisë dhe Kosovës kanë qenë marrëdhëniet kulturore dhe këto marrëdhënie janë zhvilluar shumë shpejt edhe me një përparsi shumë të madhe për ne në Kosovë. Kurse Shqipëria megjithëse masa, turma, njerëzit të letërsisë, kulturës i kanë pranuar ato dhe i kanë dëshiruar ato, megjithatë ka pasur ngecje dhe ka pasur ngadalësim dhe pengesa të shtetit.

Behluli: A keni udhëtuar në Shqipëri në atë kohë?

Rrahmani: Unë kam udhëtuar shumë herë. Në Shqipëri kam qenë prej majit të vitit 1970 për herë të parë dhe mandej kam qenë njëzet herë. Kam qenë në funksion të Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, kam qenë në funksion të “Rilindjes”, prandaj më ka ra shumë herë të shkoj. Në vitin 1970 në Shqipëri janë botuar dy librat e parë të autorëve kosovarë. Është botuar libri me përmbledhje me poezi, që mban titullin “Për ty” të Esat Mekulit, por është përmbledhje të disa autorëve nga Kosova dhe është botuar libri “Malsorja”. Prandaj më 1970 kur është bërë promovimi i librit, kam pasur ftesë dhe kam shkuar në Shqipëri.

Behluli: Si e keni parë gjendjen e Shqipërisë në atë kohë? Ishte e varfër?

Rrahmani: Nuk e kemi shikuar Shqipërinë në atë kohë as si ka është, as si, por e kemi shikuar si Shqipëri.

Behluli: Dashuria për Shqipërinë ka qenë e madhe, sigurisht.

Rrahmani: Ka qenë diçka e paimagjinueshme të kalosh kufirin dhe të shkosh në Shqipëri. Ka qenë e paimagjinueshme, sepse përderisa njerëzit në Kosovë nuk kanë guxuar ose nuk kanë pasur guxim as emrin t’ia përmendin, sepse kanë qenë masat e rrepta e le më me thënë të shkoj në Shqipëri. Pradnaj, nuk e kemi shikuar asnjëherë si është Shqipëria, sepse është problem i shqiptarëve. Për ne Shqipëria ka qenë vend i endërruar.

Behluli: Do të dëshiroja të kaloja në vitet e 90-ta, ku gjithçka në Kosovë për shqiptarët kaloi në një fushë paralele, jashtë institucioneve. Ne ndërtuam institucione gjatë viteve 90-ta, si ishte gjendja e kulturës, por konkretisht edhe e letërsisë.

Rrahmani: Vitet e 80-ta, do të thotë pas demonstratave që u bën në vitin 1981, me ngjarjet që ndodhën në përgjithësi në politikën ndaj shqiptarëve, patën pasoja shumë të rënda. Deri në fillim të vitit 1981, ka vazhduar importimi i librit nga Shqipëria. Janë importuar çdo vit deri në 50 tituj me një tirazh nga një mijë deri në pesë mijë. Do të duhej të importohej fjalori i gjuhës shqipe në 20 mijë kopje. Mirëpo më 1981 u ndërprenë të gjitha këto marrëdhënie…

Behluli: Fjalorët nuk erdhën?

Rrahmani: Fjalorët nuk erdhën. Këto represionet, shtypjet në atë kohë ndaj institucioneve të kulturës, sepse ato ishin bartësit e aktiviteteve, të marrëdhënieve deri atëherë me Shqipërinë, ishte i madh. Filluan të akuzohen këtu në politikë teatri, filmi, libri, botimet, gazetat, revistat, të cilat kishin marrëdhënie me Shqipërinë, kishin shkuarje-ardhje me Shqipërinë. Tani ato ishin në qenër të akuzave, institutet, bibliotekat. Prandaj, kërkohej prejt tyre edhe diferencim, edhe nga Shqipëria, edhe nga ajo që ishte bërë deri atëherë, edhe nga punët e kryera me kohë në këto fusha.

Behluli: Si jeni përballur me këto presione nga jashtë?

Rrahmani: Presionet nga jashtë kanë qenë të mëdha. Rezistenca e jonë ka qenë e madhe, ka qenë natyrisht e madhe. Ka pasur edhe probleme, herë pas here ka pasur edhe të dënuar, edhe të përsekutuar, edhe të burgosur. Mirëpo, jemi mbrojtur me aq sa kemi pasur mundësi të mbrohemi.

Behluli: Zotëri Rrahmani, a jeni frikësuar ndonjëherë për jetën tuaj, se mund të përfundoni burgjeve, i vdekur?

Rrahmani: Jo, nuk më ka shkuar mendja ashtu, por më ka shkuar mendja se mund të përfundojë keq veprimtar, se mund të përfundojë keq “Rilindja”, se mund të përfundojë keq jeta jonë në përgjithësi. Kjo ka qenë frika jonë.

Behluli: Si i shihni vitet 90-ta? Është një moment, një ndarje e madhe me ato të arriturat e kohës së Jugosllavisë, gjithçka kalon në podrume, në fshehtësi, gjysmë-iligalitet.

Rrahmani: Vitet 90-ta masi filluan masat konkrete, filloi mbyllja e institucioneve, shkollave, mbyllja e atyre që kishin veprimtari kombëtare. Të gjithë këto sigurisht që priteshin së paku me një frikë shumë të madhe se do të përfundojë gjithçka. Kishte shembuj edhe prej shteteve të tjera, p.sh. hungarezët në Rumani dikur kanë qenë dy milionë banorë dhe s’kanë pasur universitet, nuk e kanë mbërri për shkak të kushteteve politike të shtypjes së Rumanisë. Kanë mbërri me pasur vetëm një revistë kultorore-letrare, as universitet. Prandaj, shembuj të tillë ishin frikë se mund të na ndodhte edhe këtu. Kjo ishte frika më e madhe në atë kohë. Prandja, çdo gjë që bëhej, bëhej megjithatë që të bëhej rezistencë ashtu siç mund të bëhej. Ishte shembulli i shkollave, që filluan në shtëpi, i mjekësisë, edhe të gjitha profesionet tjera. Kështu që pas mbylljes së Rilindjes, që për mua p.sh. dikur ka qenë e paimagjinueshme që gazeta mundet mos me dalë, qoftë edhe vetëm një ditë. Por u mbyll gazeta, u mbyllën veprimtaritë tjera, dulën prej Rilindjes. Po e them dulën, sepse ata e vendosën emrin tjetër, ne nuk e pranuam atë emër, prandja dolëm. Panuam nëpër kafene, punuam në kafen “Koha”. Gjatë viteve 90-98, kur janë botuar librat e fundit, kanë dalë diku mbi 80 tituj brenda vitit nëpër kafene.

Behluli: Si e shihni Ibrahim Rugovën si kritik letrar? Përtej politikës, Ibrahim Rugova nuk njihet aq shumë në opinionin publik për kritikat e tij letrare?

Rrahmani: Paj, ajo që ju përmendët pak më herët, “Qarku i Prishtinës”. Është e vërtetë që Prishtina ka qenë qendër e zhvillimeve të përgjithshme kultore.

Behluli: Siç është edhe sot, dorë në zemër.

Rrahmani: Po, edhe sot, sepse edhe si kryeqytet, edhe prandaj ka pasur mundësi. Hapja e universitetit ka qenë një prej arritjeve më të mëdha për shqiptarët, sepse ishin 40 mijë studentë në universitet në të njëjtën kohë. Prandaj, ishte vendi ku ngritej gjithçka. Gazeta “Rilindja” dilte në 100 mië kopje çdo ditë.

Behluli: Ndërsa sot në vitin 2024 nuk kemi asnjë gazetë të shtypur.

Rrahmani: Eh. Libri dilte në një mijë kopje, libri i autorit fillestar. Pesë mijë kopje dilte proza për shembull. Ose dhjetë mijë kopje veprat komplete.

Behluli: Tash një mijë është tirazhi maksimal.

Rrahmani: Njëmishi është i rrallë. Prandaj ishte kohë që megjithatë kishum arritur një nivel të zhvillimit, që nuk mund të kthehej prapa. Nuk mund të kthehej, përkundër represionit, masave politike, sidomos ideologjike, dënimeve, kërkesave për diferencime, për dënime të veprave ose të autorëve. Përkundër asaj, ne nuk mund të ktheheshim më prapa. Vazhduam në mënyrë për atë kohë ilegale, por veprimtaria vazhdonte. Vazhdonim gati në mënyrë vullnetare.

Ajo që thatë për një Qark të Prishtinës, ishte Prishtina ajo që i mblidhte njerëzit e pendës, njerëzit e dijës, të shkencës, të kulturës, të artit. Prandaj, Prishtina ishte qendër dhe një qark i tillë, po them tash ato veprat e para që u bënë ishin modeste. Pjesa më e madhe ishte me porosi të thjeshtë të një niveli që ne e kishim edhe jetën e përgjithshme, administrative të qytetit dhe të kulturës. Por ajo erdhi duke u shtuar pas vitit 1974, me hapjen e universitetit, me Kushtetutën e 1974 u krijuan disa kushte më të volitshme dhe lindën autorë të ri, të cilët kishin studiuar jashtë, të njohin edhe të arriturat e popujve të tjerë. Kishin studiuar në Francë si për shembull Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti.

Behluli: Nën mbikëqyrjen e profesorëve më të njohur botëror.

Rrahmani: Ishte një qendër e zhvillimit kulturor. Nëse mund ta quajmë qark, i themi qark. Mendoj se më tepër është një qendër e zhvillimeve të përgjithshme. Lindja e ideve të reja dhe trajtimeve të reja në kulturë dhe letërsi në përgjithësi, ishte praktikisht në Prishtinë.

Behluli: Tashmë jemi 25 vite pas luftës. Në sytë e juaj, cila është gjendja e letërsisë shqiptare në Kosovë sot?

Rrahmani: Tash nuk mundem ta vlerësoj unë çështjen e letërsisë. Mendoj se është shtuar shumë numri i autorëve.

Behluli: A është shtuar edhe cilësia?

Rrahmani: Cilësia mendoj se është mbytur në atë përditshmërinë, në atë numrin e madh të veprave, të cilat botohen, nganjëherë edhe pa kriter, edhe të cilat nganjëherë nuk i plotësojnë kushtet, jo vetëm të botimit, por edhe kushtet minimale për një vepër që duhet t’i jepet lexuesit.

Behluli: Këto vepra do të refuzoheshin në kohën e juaj si drejtor i shtëpisë botuese “Rilindja”?

Rrahmani: Disa prej tyre, po. Disa nuk do të mund të botoheshin, megjithëse “Rilindja” e ka pasur edhe një kufizim tjetër, sepse ajo është dashur të bëjë planin. Libri është financuar atëeherë nga shteti, pjesërisht është financuar. Dikur financimi ka qenë shumë i madh, në fillim të punës së “Rilindjes”, edhe deri në 80 për qind të çmimit kushtues të botimit. Kurse më vonë ka rënë ai nivel i financimit, diku në 20 për qind. Kështu që kohëve të fundit kur ka vepruar “Rilindja” janë botuar, do të thotë, 80 për qind i kemi siguruar mjetet vet nga shitja e librit, kursa 20 për qind ka financuar shteti. Prandaj, ka qenë edhe një kriter që libri, jo vetëm ta ketë vlerën artistike të nivelit të botimit, por edhe të jetë libër që e kërkon lexuesi, që i hy në punë lexuesi, që do të lexohet.

Behluli: Zotëri Rrahmani, me lindjen e internetit dhe masivizimin e qasjes në internet, ka lindë edhe një lloj i bastardizimit të gjuhës shqipe me fjalor të huaj. Një far lloj “slang”-u, edhe ky term po ashtu është i huaj. A ofron gjuha shqipe mjete të mjaftueshme të artikuluarit të mendimit apo është e varfër gjuhësisht dhe nuk arrin t’i kapë realitet?

Rrahmani: Dikur kur vishin mysafirë nga Shqipëria habiteshin, thonin se të gjitha firmat në qytet janë shqip, barnatore, ëmbëltore, dyqane të ndryshme. Krejt firmat shqip. Tani i kemi krejt firmat anglisht.

Behluli: A ju pengon juve kjo?

Rrahmani: Mua më pengon shumë. Më pengon sidomos mjetet e informimit, televizionet, jo vetëm fjalët, jo vetëm përdorimi i fjalëve të huaja kur i ke shqip, por më pengon edhe mënyra e paraqitjes, mënyra e leximit. Ka programe televizive të cilat lexuesin që i jep lajmet për shembull nuk e merr vesh. Nuk e merr vesh, sepse flet për vete, jo lexuesit. Dikur kur kam punuar në radio “Prishtina”, Anton Çeta mbante kurs çdo javë për spiker se si duhet lexuar lajmi, si informata, si reportazhi.

Behluli: A është e mjaftueshme shqipja për t’u shprehur, sepse ka gjithmonë një debat që shqipja është gjuhë e varfër?

Rrahmani: Shqipja nuk ka fjalë për zhvillimet më të reja teknologjike.

Behluli: Siç mund të mos kenë edhe shumë gjuhë të tjera.

Rrahmani: Si të gjitha gjuhët e botës. Është detyrë e gjuhëtarëve, është detyrë e akademive e instituteve ta begatojnë fjalorin përvjet. Përderisa Franca çdo vjet ka shtesa të fjalorit në frëngjisht, ne një herë në 20 vjet a 30 vjet e bëjmë fjalorin.

Behluli: Tashmë ne jetojmë në një epokë të quajtur “epoka e inteligjencës artificiale”, ku është shkërmoqur monopoli i shkrimit si monopol i njeriut. Pra njeriu nuk e ka më monopolin e shkrimit, e ka edhe algoritmi, i cili mund të shkruar po aq saktë e mirë sa unë, e ndoshta edhe sa ju si shkrimtar.

Rrahmani: Unë nuk e di, nuk e njoh mirë atë lëmi. Mirëpo, ai shkruan mirë vetëm me ato elemente që ia jep ti.

Behluli: Ndonëse arrin edhe të vetëmësojë, është makinë që vetëmëson.

Rrahmani: I mëson dikur, por ajo duhet me i pasë.

Behluli: Në një epokë të tillë, cili është roli i intelektualit, cili është roli i shkrimtarit? A ka ndonjë rol më shkrimtari në shoqëri?

Rrahmani: Unë nuk e di, nuk jam në ato rrjedha shumë. Prandaj nuk besoj që ka makinë që mund ta zëvendësojë njeriun, të menduarin e njeriut. Te menduarit e njeriut është i tillë që ta bëjë makinën të funksionojë si do ai.

Behluli: I kam dy-tri pyetje të fundit. Në pikëvështrimin tuaj, cili është shkrimtar më i mirë shqiptar ose cili është shkrimtari i juaj i preferuar?

Rrahmani: Pjesa e dytë e pyetjes. Më i miri, nuk e di, sepse s’ka fund. Për mua, prej autorëve të letërsisë aq sa më ka rënë të lexoj, është Jakov Xoxa.

Behluli: E nga ata të huajt, cili është shkrimtar i juaj i preferuar apo keni shumë?

Rrahmani: Lexoj atë që mund ta lexojë, edhe pse kohëve të fundit nuk kam shumë kohë, sidomos me letërsinë bashkëkohore, nuk kam pasur kohë shumë të merrem. Për shkak se shtëpia botuese, po kërkon shumë punë. Në “Rilindje” në redaksi kemi qenë 25 veta, tash me një njeri është pak më vështirë.

Behluli: Duke hyrë në emision, biseduam paraprakisht dhe ju pyeta nëse keni ndonë peng në jetë apo a jeni përmbushur si shkrimtar.

Rrahmani: Unë mendoj që për shkak të takimeve me njerëz dhe për shkak të asaj që ma thonë njerëzit pa obligim në rrugë, jam i kënaqur. Por në vete e ndiej një obligim bukur të madh që nuk kam shkruar aq sa kam dashur dhe sa kam mundur.

Behluli: Është pak kështu disi sikletshme kur një autor i disa librave dhe i shumë botimeve të tjera thotë se “nuk kam shkruar mjaftueshëm”.

Rrahmani: Mendoj se nuk kam shkruar mjaftueshëm. E kam pasur ende gjëra të cilat më është dashur t’i them.

Behluli: A do të leni kujtime të shkruara?

Rrahmani: Jo.

Behluli: Pse?

Rrahmani: Nuk mendoj, sepse ka qenë kohë e keqe. Ka qenë kohë kur njerëzit kanë qenë me gjithfarë problemi, tani ta vlerësoj kohën, edhe punën e atyre me të cilët kam pasur kontakte, me të cilët kam jetuar e punuar, e kam pak vështirë.

Behluli: E fundit. Nëse do të riktheshit në kohë, a do të ishit prapë shkrimtar?

Rrahmani: Unë besoj që po, kurgjë tjetër.

Behluli: A do të ndryshonit ndonjë gjë nga autorësia e librave, ndonjë përmbajtje? Kur e lexoni ndonjëherë për shembull “Malsoren”, a jeni të kënaqur me cilësinë e shkrimit, me stilistikën?

Rrahmani: Kam vërejtje edhe tash, edhe për temat, edhe për shrkimet, edhe për fjalitë nganjëherë, por jam i mendimit që nuk duhet të ndërrojë kurgjo në librat e shkruar. Kurse po ta shkruaja sot, mesiguri nuk do të mund ta shkruaja ashtu, sepse kam ndërruar edhe unë, kanë ndërruar edhe jeta në përgjithësi.

Behluli: Zotëri Rrahmani, ju falënderoj shumë që erdhët dhe pranuar të intervistoheni nga unë. Ju dëshiroj jetë të gjatë, të lumtur e mbi të gjitha të shëndetshme.

Rrahmani: Ju faleminderit, ju faleminderit që dhatë mundësi me fol.