Një shkronjë torturon një popull: A duhet ta heqim Ë-në nga alfabeti?

Shkronja e tetë e alfabetit të gjuhës shqipe u ka nxirë jetën krejt shqipfolësve kosovarë. Bëhet fjalë për shkronjën Ë. Pra, bëhet fjalë për një zanore fare të thjeshtë dhe jo për bashkëtingëlloret e ndërlikuara si “xh” apo “dh”. Meqë Ë-ja po na torturon përditë e përnatë, shtrohet pyetja: çka të bëjmë? A ta heqim krejt nga alfabeti ynë apo thjesht të ikim nga vendi e të flasim në anglisht.

105 mijë e 601 kosovarë kanë aplikuar për viza pune në Gjermani vetëm për dy muaj. Ndërkohë, në një sondazh të Piposit, dilte se 60 për qind e të rinjve po ashtu do të iknin nga Kosova, nëse do t’u jepej mundësia. Shkronja Ë besohet – të paktën nga autori i shkrimit – të jetë një ndër arsyet kryesore që po nxit të rinjtë kosovarë të ikin nga shtëpitë e tyre.

Telashet e mëdha me përdorimin e gjuhës amë janë rritur, sidomos pasi shumica e popullit vendosi të hynte në rrjetin social të quajtur Facebook. Të shkruaje në gjuhën shqipe ishte më e zorshme – shumë më e zorshme – se sa që mendohej dikur. Madje, edhe për figura publike me nam goxha të madh. Gabonte mësimdhënësi e gabonte nxënësi. Gabonte politikani e gabonte votuesi i tij. Por, të mos shkruaje si duhet në gjuhën shqipe ishte edhe e rrezikshme politikisht: të ngjitej menjëherë etiketa e “analfabetit funksional”. Dhe Ë-ja doli se ishte problemi më i madh.

‘Ësht’ apo ‘është’, ‘vështir’ apo ‘vështirë’, ‘bëjn’ apo ‘bëjnë’. Këto janë disa nga dilemat e pakapërcyeshme për kombin e ri kosovar.

Të vësh Ë a të mos vësh Ë – kjo është çështja!

Madje, përdorimi i rregullt apo i çrregullt i kësaj zanoreje po shërben edhe si mekanizëm që strukturon skemën e punës. Ata që dinë ta vënë ku duhet marrin vende më të mira pune. Ata që s’dinë, marrin vende më të këqija pune.

Ë-ja bile shërbeu edhe në luftën politike. Kryeministri i tanishëm, Albin Kurti, gjatë kohës sa ishte opozitar e kishte sulmuar kundërshtarin e tij Hashim Thaçin se nuk dinte ta përdorte si duhet shkronjën ‘ë’.

“Në vend se ta shkruante për veten kryetar, ai e kishte shkruar kryetarë, me ë në fund”, kishte vërejtur z. Kurti.

Politikani nga Prizreni, Zafir Berisha, është ndër keqpërdoruesit më të njohur të kësaj shkronje. Pa fajin e tij. Sidoqoftë, nuk na u duk e sjellshme ta pyesnim për këtë çështje.

Në lidhje me temën na shkroi një ndër profesorët më të njohur të Gjuhës shqipe, Rrahman Paçarizi, i cili tha si vijon:

“Shkronja ‘ë’ paraqet një nga problematikat më interesante të normës së shqipes, pasi sipas rregullave të drejtshkrimit, ajo shfaqet duke ndjekur tri parimet themelore të drejtshkrimit: parimin fonetik, që më shumë i shkon toskërishtes, pasi gegërishtja e bjerr ose e alternon pa problem me ‘e’ ose ‘a’ hundore; parimin morfologjik për të shenjuar trajta gramatikore si shumësi (punëtor/punëtorë, me ç’rast ë-ja nuk shqiptohet fare), veta e tretë e lidhores (unë mund të shkoj/ai mund të shkojë) apo edhe parimin historik-tradicional (burrë/burri, lumë/lumi, djalë/djali). Realisht, gegërishtja e abstrahon në masë të skajshme ë-në si tingull, edhe pse diku-diku mund të jetë ‘lubrifikant’ i natyrshëm ndërmjet bashkëtingëlloresh vështirë të shqiptueshme.”

Dhe, shkronja Ë – siç na rrëfeu Paçarizi – kishte shkaktuar sherr edhe te gjuhëtarët tanë.

“Ë-ja në njëfarë mase ka marrë edhe vlerën e markerit ideologjik, të identifikimit me shqipen standarde e me Shqipërinë, teksa ka një tendencë që ajo të zërë vend hiperkorrektivisht në fjalët si ‘shqipëtar’, ‘ tradhëtar’. Në një takim të Këshillit Ndërakademik për Gjuhën Shqipe, kur kërkuam që ë-ja të hiqet nga fjalët si ‘kombëtar’, reagimet ishin shumë të ashpra, pasi dikush konsideronte se po e shkatërronim shqipen, duke hequr shkronjën ‘ë’ pikërisht të fjala ‘kombëtar’, duke harruar që pikërisht më rregullat e 72-shit ishte hequr nga fjalët ‘shqipëtar-shqiptar’ , ‘arësim-arsim”, etj.”, na tha z. Paçarizi.

Për ta kuptuar më mirë hallakamën për Ë-në, e pyetëm edhe Rina Kryeziun, e cila punon si lektore në gazetën Nacionale.

“Ka shumë rregulla për drejtshkrimin e ë-së, të cilat mund të mësohen vetëm nëse e studion gjuhën, ose mund të përvetësohen si ide nga dikush që lexon shumë ose punon vazhdimisht me tekste”, na tha fillimisht ajo.

Por, pse disa e përdorin më shumë se që duhet? Përsëri nuk guxuam ta pyesnim Zafir Berishën, që njihet për një gjë të tillë.

“Përdoruesit e thjeshtë të gjuhës e kanë idenë e ekzistimit të ë-së në drejtshkrim, e kjo gjë atyre u rri në mendje vazhdimisht kur shkruajnë, duke i çuar në hiperkorrektizëm – frika se mos po e harrojnë ndonjë ë aty ku duhet, i bën ta shkruajnë atë edhe ku nuk duhet”, na tha Kryeziu.

A bën që ta heqim krejt nga gjuha shqipe shkronjën Ë?

Nëse do ta hiqnim krejt ë-në nga gjuha shqipe, ose përnjëherë nuk do të bëheshim super-sensitivë në keqpërdorimet e saj, a do të bëhej nami?

Menjëhershëm, do të zhdukeshin klasifikuesit e thjeshtuar të njerëzve “të dijshëm” dhe atyre “të padijshëm”. Ndoshta, tregu i punës do të hapej më shumë dhe s’do të aplikonin për ikje nga vendi mbi 100 mijë të rinj për dy muaj. E ndoshta, do t’i kushtohej më shumë rëndësi përmbajtjes së një fjale se sa formës së saj.

Por për këtë çështje, pushteti u takon – për momentin – gjuhëtarëve!

“Ë-ja luan role të ndryshme në gjuhë, si fonemë, e si mekanizëm gramatikor. Nuk bën të hiqet nga përdorimi vetëm pse drejtshkrimi i saj është vështirë i përvetësueshëm, ose pse ne nuk e dëgjojmë atë në disa raste kur flasim. Ne edhe e dëgjojmë si fonemë në shumë raste të tjera, si p.sh. te fjalët shëndet, bëj, dëgjoj, vegël, komunizëm, etj.”, na tha lektorja.

Sidoqoftë, a mund të ndodh kjo në të ardhmen?

“Po, gjuhët ndryshojnë vazhdimisht, e këtu rol kyç kanë përdoruesit e saj. Nuk e përjashtoj mundësinë që në të ardhmen fjalëve të caktuara t’u largohet ë-ja, pasi janë shkruar pa të për një kohë të gjatë. Kështu ka ndodhur me fjalët shqiptar e arsim, që dikur kanë qenë shqipëtar e arësim”, përfundoi ajo.

Se cila do të jetë e ardhmja e kësaj shkronje, mbetet të shihet. Por nevoja për ndërhyrje duket urgjente.

*Busti i mësipërm ndodhet në Ulyanovsk të Rusisë