Kishat e kallura serbe dhe pleqtë shqiptarë të frikësuar çuditshëm nga vdekja – Mushtishti

Si u nisëm për të parë 10 kisha të shkatërruara – mes të cilave edhe një që ishte ndërtuar qysh më 1315 – e përfunduam duke e parë një fantazmë të madhe që na e ndërroi mënyrën se si e shihnim Kosovën?

Serinë e fshatrave të Kosovës e nisëm me paragjykimin se mos ato nuk ekzistonin fare. Gjithçka sillej e pështillej rreth Prishtinës e qyteteve tjera, dhe kur binte llafi te ndonjë fshat, ishte njësoj si të binte llafi për ndonjë fis antik ilir. Mushtishti veç sa e përforcoi këtë paragjykim, sapo u futëm përbrenda tij. Nuk zatetëm asnjë njeri të gjallë për goxha e goxha kohë, derisa qetësia na i shurdhonte veshët.

"Janë vorret, tani përpjetë duhet me marrë dikë se ju s'un shkoni vetë. As drama (vetura) nuk ngjitet anej", tha Hajriz Osmani kur ia rroka derën në shenjë dëshpërimi për të pasur kontakt me dikë të gjallë.

Brenga më e vogël ishte se nuk do të arrinim të shkonim vetë te manastiri që gjendej në krye të një kodre, rruga e së cilës ishte katrahurë e vërtetë... Pra, ndoshta na duhej dikush, ndonjë banor tjetër i gjallë.

Udhëtimi për Mushtisht ishte spontan. Pa kamera, pa mikrofonë, thjesht me një aparat fotografik me vete për të ruajtur shkrepje nga eksperiencat të cilat mund t'ju dërgojnë në çdo cep e koncept intelektual e gjeografik.

Mungesa e kamerës dhe mikrofonit e bën shumë më komod disponimin e subjekteve të fshatit që të flasin me sinqeritet e autenticitet të pastër, pa filtra.

Dhjetë minuta vozitje me veturë brenda Mushtishtit dhe - siç e thamë - gjithçka dukej fantazmë... as edhe një njeri i vetëm në rrugë e oborre. Në kërkim të qenieve të gjalla, vazhduam e vazhduam derisa mbërritëm në atë që dukej përfundimi i rrugës së asfaltuar në katund dhe fillimi i rrugës dhe terrenit të vrazhdë, të cilin mund ta kaloje vetëm 100-200 metra me veturë.

Kur ja... u shfaq një rekë e një krua. Pamjet ishin çliruese dhe motivuese për ne që po vinim nga kaosi urbanisitik. Një kishë nën rrënoja ishte aty pari, përballë së cilës shihje një shtëpi me oborr bukur të rregulluar.

Si të mësoja më shumë nga tragjedia që i kishte ndodhur asaj kishe? Kë të pyesja në fshatin fantazmë? Ankthi që kisha fituar nga rruga e gjatë pa parë njeri të gjallë, më jepte pasiguri të kërkoja ndihmë në shtëpinë aty afër, ku e dija me siguri të madhe se dikush ishte brenda, pasi pashë veturë të parkuar në oborr. Pas tri-katër sorollatjeve andej pari me shpresën se do të dilte dikush vetvetiu dhe unë do t'i flisja më lehtë nga larg, e bëra disi mendjen dhe zemrën një dhe preka zilen.

Ky që po ecën, në të zeza, në foton më lart, jam unë duke bërë rrugën e njëjtë për herë të tretë apo të katërt.

Derisa 100 mendime po më silleshin nëpër kokë, një burrë rreth të 70-ave - me lehtësi e kujdes të njëjtë siç po i bënte hapat që po i dëgjoja pa pasur mundësi t'i shihja - hapi derën.

Ishte Hajriz Osmani, i cili kishte ardhur nga Zvicra para më shumë se një dekade dhe po e kalonte periudhën e pensionimit në qetësi në shtëpinë e fundit që e ndante katundin me bjeshkët e Mushtishtit.

Pasi e pyeta për ca shtëpi të djegura atypari, e që kishte me bollëk nëpër tërë Mushtishtin, Osmani u shpreh:

"Këto shpija të kallta, të serbëve janë. Nuk ka më këtu serbë. Ata kanë ikë... na kanë vjedhë shpijat, i kanë mytë gjinën edhe kanë ikë."

"Mas lufte e kom ble këtë vend. I serbëve u konë. Në Zvicër kom jetu. Që 12 vjet këtu kom ardhë."

I çliruar tashmë dhe i rikthyer në veten time të zakonshme, e pyeta të njëjtin "qysh po të dokët këtu?", duke tërhequr përgjigjen: "Këtu mirë, me pasë pare me jetu."

Osmani vazhdoi diskutimin teksa tash kishte filluar të më tregonte për tokën që kishte në pjesën tjetër të fshatit, saktësisht në bjeshkë, derisa po insistoja të dija pse nuk merret me blegtori e bujqësi, meqë posedonte tokë me bollëk.

"Prej dhjetë familjeve sa jemi Osmanë, veç nja dy mbajnë lopë e dhenë. S'po ka kush me punu.. krejt kanë metë të vjetrit. Shumica jonë jashtë, tash po ikin rinia. Ni kushëri më tha ni ditë: 'Baca Hajriz, s'po dalish në Mushtisht me këqyrë sa të rinjtë po ikin...'".

Në atë çast e gjithë heshtja e qetësia e mungesa e njerëzve në atë fshat u kuptimësuan në mendjen time. Natyrisht, statistikat dhe titujt e gazetave si "200 mijë të rinj aplikojnë për vizë pune", tash kisha mundësi t'i rrokja përmes shqisës së të parit.

Bukuritë natyrore të Mushtishtit dhe roletat e lëshuara të shumicës së shtëpive në pikë të ditës, në sfond kishin një arsye e logjikë shumë më të trishtë se pasiguritë që m’i shkaktonte injoranca deri në momentin e "dushit të ftohtë" që më dha Hajrizi me përgjigjen e tij: mushtishtasit kishin ikur nga vendlindja e tyre!

Hajrizi na ftoi në oborrin i cili vërehej se mbahej nga një merakli i madh. Punishte të improvizuar kishte brenda territorit të gjerë e të rrethuar. "Luj kapak qitu. Maroj ulëse e tavolina për qejf". Tutje, ai tregoi se pensionin e Zvicrës e ka marrë krejt përnjëherë, në vend të çdo muaji një shumë të caktuar, për shkak se "Kosova s'ka kontratë me Zvicrën", derisa potencoi se është e rrezikshme kjo metodologji pasi disa njerëz "i harxhojnë krejt përnihere, e tani mesin me gishta në gojë".

Pasi na tregoi për kishën e shkatërruar nga kosovarët pas përfundimit të luftës, si revoltë frustrimi ndaj okupatorit serb, ne morëm rrugë drejt Manastirit të "Shën Trinisë", i cili gjendej në një "përpjetëze" të vështirë, për të cilën në fillim Osmani na paralajmëroi se "duhet me marrë dikë se ju s’un shkoni vetë".

Me disponim të mirë pasi kërcitja në derën e Osmanit kaloi si është më së miri, morëm rrugën për të cilën vazhdimisht po paralajmëroheshim se do të ishte e vështirë. Dhe e tillë ishte. Dheu qe gërryer nga të reshurat ndër vite dhe ai pak zhavorr sa ishte hedhur, kishte filluar të tretej e të bëhej një me dheun.

Me disa prekje të pjesës së përfundme të veturës për gurë, arritëm në destinacion. Çka të shihnim? Dukej zonë e minuar dhe e bombarduar.

Gjithçka ishte gati e rrënuar, me përjashtim të disa mureve të "konakut" karakterizues në oborret e kishave dhe objektit ku ishte e vendosur kambana. Manastiri i ndërtuar në shekullin e XVIII, më vonë mësova se ishte përdorur nga serbët për t’i torturuar banorët shqiptarë me ‘bekimin e zotit’.

Këtë e mësuam vetëm pasi zbritëm poshtë në "qytetin" e fshatit, të cilit tash ia mësuam edhe "sheshin e dëshmorëve".

"Veç 16 jon vra këtu (në Mushtisht gjatë luftës). Tre ushtarë edhe 13 civilë", tha Idriz Hamiti, burrë të cilin e takuam pasi zbritëm poshtë nga Manastiri që na bëri përshtypje për lartësinë mbidetare ku ndodhej e jo për aspektin arkitektonik.

"Qysh kallëzojshin pleqtë, atë Manastirin ku ishit konë ju, ma herët e kanë ndërtu si pushimore, po tani serbët e kanë shfrytëzu e ia kanë vënu kryqin. Atje i kanë pre e i kanë vra shqiptarët e komunës së Suharekës... i kanë çu qatje, se larg e shmangët, nuk i ka pa kërrkush. Mas lufte tani e miniratën (bombarduan) shqiptarët, se ata na i miniratën minaret tona e xhamiat."

E paevitueshme ishte ndërlidhja me çështjen për të cilën më herët më foli edhe Hajrizi.

Mirëpo, Idrizi elaboroi tutje mbi situatën e largimit masiv të të rinjve nga fshati, teksa kaloi në një nivel tjetër me rrëfimin trishtues që bëri.

"Krejt gurbetxhi, krejt shpiat mshelë. Krejt kanë ikë. Këqyre, shkret osht qendra, përpara vlojshin njerëzit këtu, sot kanë ikë krejt. Kanë metë ka dy pleq. S'ki as me kon me nejtë as... 300 e kusur shpija jon mshelë sot. Ka me ardhë koha që na të vjetrit çka jena këtu, s'ka me pasë as kush me na varrosë bile. Pasha zotin po. Përditë po dalin bre", tha ai.

Kur Idrizi tha këtë pjesën e fundit, "s'ka me pasë kush me na varrosë", një personazh tjetër, me emrin Shekjur Bytyqi - që po qëndronte afër por vetëm duke dëgjuar deri në atë moment - ndërhyri duke thënë:

"Po i kem bagerat tash... bageri i vogël rrëmih", sikur dëshironte t'ia nënvizonte bashkëfshatarit të tij se trupi i pajetë nuk do të mbetej mbi dhe.

"Qy bagerat. Xhemat me pasë, se për bagera...", u përgjigj Idrizi.

"Tash i kanë shkurtu edhe të pamet... me ni ditë a dy, po e kryjnë”, ia ktheu Shejkuri.

"Tash me telefon, për pesë minuta, krejt miqasinë po i lajmëron. Rrugët e mira, ni ditë po vijnë krejt katuni, ditën e parë, në të dytën ditë miqasia po e kryjnë, edhe s'ka ma. Përpara, Jezerci a e din ku o... eh, prej Mushtishti osht dasht me shku atje n'kamë, m'ju kallëzu që ka vdekë filani. Ka ni muj a dy zgjatke e pamja", përfundoi Idrizi elaborimin e tij.

Rrugëtimin që e nisëm për vizitë në kisha e manastire të djegura të Mushtishtit, e përfunduam me një kahje e narracion krejt tjetër që reflekton mbi situatën jashtëzakonisht trishtuese të ikjes së të rinjëve nga vendi, por kësaj radhe direkt nga provat faktike në terren.

Lajmet e redaktuara dhe deklaratat politike rreth ikjes së rinisë në televizor, asnjëherë nuk të japin ndjesinë e njëjtë si ndërveprimi direkt me njerëz si mushtishtasit. Këtë po jua thotë dikush që nuk e lodhte kryet fort për këtë temë. Që të jem preciz: gjithnjë këtë llaf e kam marrë tamam si një llaf klishe që mbushte kohën e njerëzve. Por, prekja e këtij realiteti ma ndërroi si me dorë perspektivën.

Mushtishti shtrihet në perëndim të malit të Nerodimes dhe ka 10 kisha mesjetare ortodokse serbe, përfshirë edhe Kishën e Hodegetrisë së Virgjër që ishte shkatërruar në vitin 1999, e ishte ndërtuar në vitin 1315.

Karakteristikat e mushtishtasve:

Mikpritja: 8
Mendjehapësia: 7
Autenticiteti: 7